2006-08-02

Дижитал эрин үеийн монгол хэл

Ид шалгалтын үе болж байгаа ч гэсэн түр зуур хичээл номоос холдох нь амралт болох тул нэг бичлэг оруулъя гэж бодлоо.

Хэд хоногийн өмнө 2 андынхаа хамт нэг номны орчуулгыг ариутган шүүж байна гэж бүтэн өдөржин шахуу суусан юм. MS Word програмаар бэлдсэн номын эхийг унших явцдаа номонд олон давтагдаж буй нэр томъёог өөрчлөх тохиолдол гарч байлаа. Мэдээж бүгдийг нь нэг дор өөрчлөхийн тулд хайлт хийж, бүх тийм үгийг олж байгаад нэг дор өөрчлөх техникийн боломж бий. Харин монгол хэлний гээгдэх эгшгийн дүрэм гэх мэт уг үгийнхээ үндэс язгуурыг "танигдахын аргагүй" болтол өөрчилдөг дүрмүүдийн "ачаар" бидний ажил хэд дахин их болох шинжтэй юм байна гэж хоорондоо ярилцаж суув. Жишээ нь, "удирдлага" гэдэг үгийг бүгдийг нь олж өөрчлөх хэрэг гарлаа гэхэд "удирдлага" гэж бичээд хайвал "удирдлагын", "удирдлагыг" гэх мэт үгс хайлтын үр дүнд гарч ирэхгүй юм.

Интернэтээр хайлт хийхэд бүр төвөгтэй. Алдаатай бичдэг хүн маш олон (Сонины сэтгүүлчид хүртэл энгийн зөв бичгийн дүрмийн алдааг олноор "үйлдвэрлэдэг"-ийг энд хэлье), тэгээд кирилл үсгээрээ бичиж чаддаг гэвэл бүр өдрийн од мэт. Тийм болохоор ганц түлхүүр үгээр хайлт хийхийн тулд латин, кирилл үсгээр, бас дээрээс нь нөхцөл дагавар залгагдаад "зүсээ хувиргасан" хэлбэрээр нь хайх хэрэг гарах нь. Дээрээс нь латин үсгээр бичлээ гэхэд иргэд нэгдсэн стандарт баримталдаггүйгээс болж хайлт улам төвөгтэй болно.

Хятадууд хэлээ маш амжилттай "латинчилсан" түүх бий. Жишээлбэл тэд Дэн Сяопин гэдэг хүний нэрийг латин үсгээр бичихэд бүгд л Deng Xiaoping гэж бичнэ. Харин бид өөрөө яаж уншдагтаа дөхүүлээд л илэрхийлмэр аядана. Энэ бүхэн интернэтийн эрин үед монголчууд бидний ажлын "ашигт үйлийн коэффициэнт"-ыг эрс бууруулж буй мэт.

Нэг хэсэг кирилл үсгийн дүрмийг өөрчлөнө гэж шуугиж байгаад таг болов бололтой. Гээгдэх эгшгийн дүрэм алга болно гэсэн сураг сонсогдоод байсан. Тэр дүрмийг баримталдаггүй хүмүүст ч хамаагүй байх л даа, харин дүрмээ дагадаг хүмүүст уг нь хэрэгтэй эд байж мэдэхээр шүү. "Хэл бичгийн улсын хороо" (Албан ёсны нэршлийг нь зөв л бичсэн байгаа даа) дүрмээ өөрчлөөд, түүнийгээ хэвлэлийн бага хурал зарлан "сүр жавхлантайгаар" нийтэд дуулгавал зүгээр санагдаад явчихлаа. Тэгээд бас гадаад үгс, шинэ нэр томъёог монголоор орчуулснаа тэгж зарлаж байвал хорооныхны нэр хүнд тэнгэрт мандахаас гадна бага ангид заалгасан дүрмээ баримтлана гэж зөрүүдлээд байдаг муйхар иргэдэд маань тун ч нэмэртэйсэн.

Манайхантай ижил зовлон оросуудад бас байдаг байх гэж мунхаглав. Тэдний үгс ч бас тийн ялгалаар хувирахаараа төгсгөл нь өөрчлөгддөг "гэмтэй". Харин англи, япон хэлтнүүдэд бяцхан атаархал өвөрлөв. Тэдний нөхцөл дагаварууд нь уг үгээ огт хөнддөггүй. Тэгээд бодоод байхнээ босоо монгол бичгийн маань нөхцөл дагаварууд уг үгээсээ салангид бичигддэг тул хайлт маань амархан болох байж дээ. Эцэг өвгөд минь тун ч "алсын хараатай" байж дээ, хөөрхий.

За энэ ч яахав. Нэгэнт өнгөрсөн зүйл. Үг олдож, үхэр холдох нь. Шалгалтандаа бэлдэх минь...

Гэснээс "Нисванис" хамтлагийн шинээр гаргасан "Нисдэг таваг" цомог тун ч "аятайхан дамшиг" юм гээч. хэхэ.

6 comments:

Tuvshin said...

Ene manai Mongol helnii durem gej neg zavharsan yum baihiimaa. Urjnan jil 10-iinhee tugsuh shalgaltad beldene geed MUIS-iin bagshaas gants hoyor yum asuuh bolsiin. Tegsen uuduus bagshiin zaasnaas shal uur yum heleed boldogguy. Uguy, manai bagsh tegj helsen shd ee gesen chini "naadah chini UBIS-iin durem baina, bi sain medehguy" gej avdiin.
Bi lav uchriig ni sain oilgooguy. Uhaandaa ter nuhriinhuur bol "Udriin Sonin"-g udur bur MUI-iin bas UBIS-iin gesen hoyor huvilbaraar hevlehiimuu haashaa yum.
Za tegeed ter uguulber zui gej neg aimshigtay mangas baina. Gurvan ugtey uguulber deer arvan heden yanziin zuraas deer dooguur ni zurna. Barag l halit Chomsky, Harris hoyoriin "Transformative-Generative Linguistics"-iig 10 jildee uzej duusgaad baigaa yum bish uu? Suuldee bur phonetics, morphology geed bagsh ni hurtel uchraa olohoo baina.
Tegeed yur ni hel zuin durem gedeg chini tuhain helee ard tumend buren tugs heregluulehiin tuld baidag bolhoos bish bantangiig ni hutgah gej bii boldogguy baih aa.

AD said...

Харин тиймээ. Эхлээд ч тэр дүрмийг хуга эсэргүүцэж байлаа. Гэтэл хэдэн софт, өөр юмны орчуулга, энэ тэр гээд жоохон юм хийх гэсэн чинь энэ Монгол хэлний дүрэм гэдэг аварга том дайсантай тулчихаад хаагуур нь ч тойрч гарч, яаж ч болохгүй болоод байдаг...

Болдог бол яг хуучин Монгол бичгийн дүрмийг тэр чигээр нь гэхдээ одоогийн дуулагаар крилл үсэг рүү шилжүүлчихвэл зүгээр юмаа. Энэ балай эм үгийн и, эр үгийн и г ч гэсэн. Ер нь эр үгийн и -ийн хэрэг байхгүй ч юм шиг. Орос хэл шиг болгох гээд эр эм болгоцон юмуу даа тээ? Гэх мэт хуучин дэмий юмнуудыг нь хасаад яг Монгол бичиг шигээ болгочихвол зүгээр байнаа... Хурдан гарчихаасай.

Гав said...

Oros hel shig bolgoh geed ch er em bolgoson hereg bish bh aa. Mongol helend egshig zohitsoh yos (vowel harmony) gej mash uvurmuts zui togtol bdag. Enenees l uudeltei bolov uu. Yur ni heleed uzsen ch uur sonsogdoj baigaa biz dee. Manai kirill usgiin durem tiim ch balai teneg humuusiin zohioson ed bish shuu.

Software zohioh, digital erin ued amar geed bichgiinhee durmiig, tsaashilbal helee uurchluh gej zutgeh bish, harin tuundee tohiruulj bolovsrongui software zohiodog baih uchirtai. Odoo hangalttai huchtei computer tanii shireen deer bna, eneniihee bool bolj hel usaa uurchluh gej baihaar eniig "mahiig ni idej" hiih yostoi yumiig ni hiilgeh heregtei shuu dee.

Anonymous said...

сайн байна уу? монгол хэлний дүрэмийн тухай маш зөв санаа хөнджээ.
Tuvshin, TAXNA нарын санал зөв болжээ. би өөрөө ч гэсэн яг ийм бодолтой явдаг юм. timur жаахан буруу л илэрхийлсэн юм шиг байна. Кирилл үсэгийн дүрэмийг мэдээж мундаг хүн зохиосон. гэвч энэ нь үнэхээр болохгүй байна гэдэгийг тухайн үед олон эрдэмтэн мэргэд хэлж байсан баримт байдаг. монгол бичигийн дүрэм бол үнэхээрийн монгол хэлэндээ таарсан, хамгийн гол нь маш зөв логиктой бичиг юм шүү. дээрх хоёр лав монгол бичигийг сайн мэддэг байх гэж бодлоо. программ хангамжийг боловсронгуй болгоно гэдэг ч бас боддог л бодол. өнөөдөр энэ блогийг санамсаргүй олж үзлээ.

Anonymous said...

Nicely said!!!!! impressed with your "" lol

Anonymous said...

www.yandex.ru ruu orood uzeerei kirilleer mongolia geed haihad mongolia mongolii mongoliyu geed bugd garaad irne